Nowoczesne metody szkoleniowe kadr inżynierskich – wyzwania w edukacji technicznej pozaszkolnej w warunkach 4. rewolucji przemysłowej i pandemii Covid-19

Przemysł 4.0 – koncepcja nowej rewolucji

Czwarta rewolucja przemysłowa, nazywana częściej w skrócie „Przemysłem 4.0”,  to pojęcie towarzyszące środowisku przemysłowemu od kilku lat. Śledzący rozwój techniki wiedzą, że Przemysł 4.0 to trend wykreowany na potrzeby przemysłu produkcyjnego, i wiąże się on z bardzo szybkim rozwojem technologicznym. Trend ten jest już obecny w każdej sferze życia. Można wręcz powiedzieć, że rewolucja i Przemysł 4.0 zmienia sposób  funkcjonowania społeczeństwa. Główne filary i założenia Przemysłu 4.0 to rozwój technologiczny, wirtualna i rozszerzona rzeczywistość, integracja systemów czy - w dłuższej perspektywie - sztuczna inteligencja. „Głównym wyzwaniem tej idei będzie taka integracja (współpraca) tych technologii, która pozwoli na skrócenie czasu wprowadzania nowych produktów na rynek (TimeToMarket) oraz zapewni konkurencyjny w stosunku do gospodarek np. Chin czy Indii koszt produkcji jednostkowej”[1]

Szeroko pojęta cyfryzacja zmienia również schematy kompetencyjne pracowników. Nie mówi się już o kompetencjach przyporządkowanych do wyznaczonych grup stanowisk czy specjalizacji. Kluczową kwestią jest rozwój umiejętności spoza swoich dotychczasowych kompetencji. Zawody przenikają się, a kompetencje jednego profilu zawodowego zaczynają być niezbędne w kolejnym. Mówiąc o założeniach Przemysłu 4.0 najważniejsze wydają się być umiejętności techniczne. Współcześnie niezbędnym elementem i oczekiwaniem pracodawców są również talenty managerskie, umiejętności tzw. „miękkie”, praca w grupie, znajomości języków obcych czy posiadanie kompetencji sprzedażowych. Pracownik powinien dążyć do perfekcyjności w prowadzonych działaniach, przy jednoczesnej otwartości na ciągłe zmiany i optymalizację procesów oraz maszyn. Kluczową rolą jest również dyspozycyjności. Zajęcie „Inżyniera 4.0” to praca globalna, częste wizyty w innych oddziałach firmy w różnych częściach świata. Niezbędne jest również  uczestnictwo w seminariach w kraju i zagranicą, aby śledzić nowinki technologiczne.

[1] Gracel J.: W stronę przemysłu 4.0 Praktyczny przewodnik; Czy jesteś gotowy na czwartą rewolucję przemysłową?; Akademia ASTOR 2017

Metody i narzędzia popularyzacji idei Przemysłu 4.0 przez ośrodki edukacyjne

Edukacja szkolna i pozaszkolną jest jak zawsze fundamentem budowania popularyzacja i podnoszenia świadomości uczestnictwa w kolejnej rewolucji przemysłowej. Tylko gruntownie wykształcony i kompetentny technik-inżynier staje się aktywnym kreatorem zmian, a nie tylko biernym uczestnikiem, czy nieświadomym konsumentem technologii

Jednym z częściej spotykanych narzędzi popularyzacji koncepcji przemysłu 4.0 jest organizacja wszelkiego typu warsztatów i konferencji w formie prelekcji i pokazów. Mają one na celu szerzenie dobrych praktyk produkcji i utrzymania ruchu, udostępnianie najnowszych rozwiązań i kreatywnych pomysłów. Dla branż produkcyjnych są okazją do nawiązywania kontaktów zawodowych, wymiany poglądów i doświadczeń, zapoznawania się z  najnowszymi rozwiązaniami sprzętowymi oraz pozyskiwania aktualnej wiedzy z zakresu produkcji i utrzymania ruchu..

Jednym z najbardziej znanych w Polsce edukacyjnych warsztatów i konferencji poświęconych rewolucji przemysłowych była „Fabryka przyszłości 4.0” – konferencja organizowana na przestrzeni kilku lat przez polskie oddziały czołowych producentów automatyki przemysłowej: WAGO, BAlluff, FANUC, LAPPGroup. Były to wydarzenia, które dały początek całej fali spotkań, seminariów i konferencji popularyzujących świadomość o technologiach przyszłości. Były, dlatego, że kilka lat temu organizacja spotkań została zawieszona.

Jednym z kontynuatorów tej idei jest Centrum Szkoleń Inżynierskich EMT-Systems. Ośrodek do 2015 roku organizuje cykl warsztatów nazwą EMT TOUR – kompetencje dla Przemysłu 4.0.

Konferencje EMT TOUR stały się już rozpoznawalną marką w środowisku przemysłowym. Ich cykliczny charakter i różnorodność tematyczna znalazły grono odbiorców wśród kadr produkcyjnych i utrzymania ruchu. Spotkania uświadamiają pracownikom inżynieryjno - technicznym różnych szczebli zagadnienia czwartej rewolucji przemysłowej, prezentują wybrane technologie, i w sposób przystępny opisują procesy transformacji cyfrowej przedsiębiorstw. Do najczęściej poruszanych tematów należą:

• HYDROTRONIKA – napędy hydrauliczne w koncepcji PRZEMYSŁU 4.0
• Układy pneumatyczne i elektropneumatyczne w aspekcie Industry 4.0
• Czujniki nowej generacji – detekcja obecności, rozpoznanie obrazu, czytniki kodów 2D/3D/RFID
• Predykcyjne utrzymanie ruchu i diagnostyka maszyn wg koncepcji Przemysłu 4.0.
• Technologie Przemysłu 4.0 w integracji i utrzymaniu ruchu procesów produkcyjnych

Kolejnym narzędziem wspierającym podnoszenie świadomości w obszarze filarów Przemysłu 4.0 przez nowoczesne ośrodki szkoleniowe jest prowadzenie dedykowanych kursów i szkoleń, w całości poświęconych danej technologii. Należy tutaj podkreślić, że tematyki Industry 4.0 nie należy utożsamiać wyłącznie z technologiami, wskazanymi w jej teoretycznej koncepcji. Należy wręcz rozważać ją na zupełnie innej płaszczyźnie – płaszczyźnie filozofii myślenia o firmie i otoczeniu organizacji. Przemysł 4.0 to przede wszystkim lepsza organizacja pracy poprzez usieciowienie i  standaryzację.

W teoretycznych założeniach przyjęto jednak filary technologiczne. Są one dobrym i  efektywnym zaczątkiem uświadamiania o potrzebie wdrażania i rozwoju nowoczesnych technologii. Na rynku szkoleniowym można zauważyć coraz częściej pojawiające się szkolenia z zakresu poszczególnych technik: Druku 3D w różnych technologiach, cyberbezpieczeństwa systemów automatyki i IT, poszerzonej rzeczywistości czy też autonomicznych robotów. Przykładem są tutaj działania Akademii Przemysłu 4.0 http://www.akademiaprzemyslu.pl/# czy centrum szkoleniowego EMT-Systems https://emt-systems.pl/. To w tych ośrodkach nabędziemy podstawową jak i bardziej zaawansowaną wiedzę z zakresu technologii i modeli biznesowych bieżącej rewolucji przemysłowej.  

Bardzo ważnym elementów prowadzenia i organizacji kształcenia kursowego jest podnoszenie świadomości uczestników o technologiach przyszłości poprzez włączanie tej wiedzy do standardowych programów szkoleń.

Przykładem takiego działania mogą być usługi organizowane przez Centrum Szkoleń Inżynierskich EMT-Systems z Gliwic. Podczas kształcenia techników i inżynierów z bieżącej tematyki technicznej, „przemycaną” są różne aspekty nowoczesnych technologii. Wibrodiagnostyka maszyn i predykcyjne utrzymanie ruchu jest popularną dziedziną  szkoleniową. Jest również jednym z  głównych kierunków rozwoju w aspekcie Przemysłu 4.0. Uczestnicy szkoleń, oprócz wiedzy diagnostycznej, mogą zapoznać się z najnowszymi trendami w zakresie: strategii utrzymania ruchu w kontekście idei Przemysłu 4.0, podstawowych metod predykcyjnego utrzymania ruchu (PdM), metody inżynierii wiedzy w UR 4.0, a także systemów informatycznych w UR 4.0.

Demonstratory technologii

Temat demonstratorów i testerów technologii Przemysłu 4.0 powinien być obecny w działalności nowatorskich firm szkoleniowych. Pomysł polega na budowie mechatronicznych mikrostacji pokazowych, realizujących czynności produkcyjne, jednocześnie prezentując najnowocześniejsze rozwiązania w zakresie napędów, sterowania, monitorowania pracy, a także zdalnego dostępu.

Jednym z wzorcowych przykładów jest projekt wynikające ze współpracy firmy inżynierskiej APA Group i centrum szkoleniowego EMT Systems. Efektem tej kooperacji  jest zaimplementowaniu systemu monitorowanie NAZCA 4.0 w  laboratorium szkoleniowym z 5 robotami przemysłowymi ABB.

System NAZCA4.0, utworzony przez APA Group, jest rozwiązaniem przeznaczonym dla Data Driven Organizations. Łączy on, za pomocą protokołów komunikacyjnych, różne warstwy techniczne, budując jedno centrum zarządcze, umożliwiające łatwe podejmowanie decyzji i  generujące raporty.

Uruchomienie demonstratora sprawiło, że uczestnicy szkoleń zyskali nowe możliwość kształcenia i rozwijania świadomości w zakresie technologii i koncepcji Przemysłu 4.0. Projekt jest koncepcją polskich inżynierów. Do najważniejszych korzyści używania demonstratora należy wymienić:

• Każdy uczestnik szkolenia otrzymuje aplikację klienta mobilnego do zainstalowania na swoim telefonie. Aplikacja pozwala monitorować parametry pracy robotów, zweryfikować efektywność energetyczną zaprogramowanej trajektorii sterowania, czy mieć podgląd na żywo obrazu z kamer. W trakcie trwania kursu z poziomu aplikacji jest możliwe dodatkowo wysterowanie sekwencji demo robotów treningowych.
• Kursanci zostają przygotowani do podstaw analityki Big Data – poznają jakie dane można, a jakie warto monitorować, z jaką częstotliwością dokonywać archiwizacji i jakie ilości informacji gromadzone są w trakcie szkolenia.
• Firma szkoleniowa zyskała archiwum surowych danych, które można wykorzystać na nowych szkoleniach, związanych z analityką Big Data.
• Uczestnicy szkolenia zostają wprowadzeni do koncepcji Industry 4.0. Poznają w jaki sposób integrować rozwiązania różnych producentów, a także jak w sposób czytelny i intuicyjny wizualizować poszczególne wskaźniki.
• Kursanci mogą generować raporty z prowadzonych prac, np. porównując swoje wyniki do rezultatów, osiąganych przez innych uczestników szkolenia.

Innym ciekawym przykładem szkoleniowego demonstratora technologii, jest stanowisko szkoleniowe, zbudowane dla ośrodka szkoleniowego EMT-Systems przez firmę HYDAC. Jest to przykład zastosowania nowoczesnych technologii monitorujących w tradycyjnym agregacie hydraulicznym. Efektem projektu jest stanowisko nawiązujące do trendu Przemysłu 4.0 - autonomiczny system filtracji, z możliwością przełączania na tryb ręczny.

Agregat jest sterowany przez kontroler PLC Siemens SIMATIC S71200, z modułem na  kartą SIM. Umożliwia on przełączania w tryb pracy ręcznej  i tryb pracy autonomicznej. Zasada działania i prezentacji utworzonego systemu filtracji:

• Kursanci, wraz z instruktorem, mają możliwość ręcznego dozowanie zanieczyszczeń do układu hydraulicznego.
• System monitorowania klasy czystości cieczy, w trybie ciągłym mierzy parametry oraz wysyła SMS na wskazany numer telefonu.
• Po przekroczeniu zadanych progów klasy czystości cieczy, następuje włączenie filtracji oraz wysłanie raportu SMS o uruchomieniu filtracji.
• Po osiągnieciu pożądanych parametrów cieczy, system wyłącza filtrację oraz wysyła SMS z raportem o parametrach oleju na starcie i po filtracji.
• System działa dalej, bez ingerencji służb utrzymania ruchu.

Potrzeby kompetencyjne pracowników zakładów przemysłowych w zakresie nowoczesnych technologii

Czwarta rewolucja przemysłowa to zdecydowana zmiana polityki kadrowej. Według doniesień z raportów Smart Industrial Polska 2019, nastąpiło zmniejszenie zapotrzebowania na pracowników zatrudnionych przy produkcji i tych wykonujących rutynowe zadania. Zwiększy się natomiast zapotrzebowanie na specjalistów w obszarze IT, zajmujących się programowaniem, analizą danych, projektowaniem interfejsów dla operatorów maszyn. Pojawiają się również nowe obszary technologiczne. Rewolucja 4.0 wprowadza interakcję między robotami i ludźmi. Wpływa ona na formę wykonywania czynności produkcyjnych, a także na struktury organizacyjne firmy. Inżynierowie muszą rozwijać się w zakresie ustawienia i programowania pracy robotów. Serwisanci, korzystający z technologii cyfrowych, będą zastępować klasyczne służby utrzymania ruchu, mechaników, czy ślusarzy.

Roboty przemysłowe i współpracujące to najwidoczniejszy znak trzeciej i czwartej rewolucji przemysłowej. Fabryki wykorzystują je do złożonych zadań na wielu stacjach produkcyjnych. W Przemyśle 4.0 stają się one autonomiczne, dostosowują się do otoczenia, współpracują z człowiekiem. W najbliższej przyszłości będą współpracować również same ze sobą, będą uczyć się od człowieka. Niezbędną umiejętnością jest współpraca pracownika z robotem.

Robotyzacja przemysłu wiąże się z coraz częstszym zjawiskiem „braku rąk do pracy”. Niż demograficzny i dynamiczny rozwój gospodarki sprawiły, że prawie każda gałąź przemysłowa poszukuje pracowników. Jeśli ich nie ma, musi szukać rozwiązań w instalowaniu robotów.

Korzystając z doświadczenia wybranych firm szkoleniowych, zauważalna jest jeszcze jedna tendencje, która rozwija się tak samo szybko jak wdrażanie nowoczesnych technologii i zapotrzebowania na nowe kompetencje. Od kilku lat rośnie niecodzienne zainteresowanie wiedzą techniczną na coraz bardziej podstawowym poziomie. Ośrodki kształcenia dynamicznie rozwija produkty szkoleniowe, na których uczestnicy nabywają wiedzę
z fundamentalnych aspektów inżynierskich – rysunek techniczny, elektrotechnika, podstawy konstrukcji maszyn, podstawy hydrauliki siłowej. Wiedza, którą kilkadziesiąt lat temu przekazywano w szkołach zawodowych, technikach, czy na początku studiów inżynierskich, jest dziś masowo nabywana na szkoleniach. Następuje powrót do źródła nauk technicznych i przekazywania wiedzę z zakresu podstawowych pojęć – prąd, napięcie i natężenie przepływu prądu, prawo Ohma, prawa Kirchhoffa, ale także z obszaru zapisu konstrukcji, rzutowania, czy też podstaw mechaniki technicznej. Zakłady produkcyjne masowo delegują zatrudnianych pracowników na fundamentalne szkolenia. Centra szkoleniowe odnotowuje duży popyt na kursy z zakresu obróbki na maszynach konwencjonalnych – tokarki, frezarki. Pracownicy zakładów informują, że tokarze i frezerzy przechodzą na emerytury, a następców nie ukształtowano lub nie ma absolwentów takich specjalności.

Co jest tego przyczyną? Odpowiedzi zapewne jest kilka, a jedna z nich jest związana zapewne z demografią i niedoborem na rynku pracy. Wzrost zapotrzebowania na kadry techniczne w zakładach produkcyjnych, spowodował konieczność przekwalifikowania lokalnych społeczności i szybkiego dostosowania do potrzeb funkcjonowania produkcji.

Ewolucja szkoleń technicznych do zdalnych form nauczania

Tradycyjna forma prowadzenia szkoleń technicznych to zajęcia kontaktowe, prowadzone w formie ćwiczeń praktycznych. Kursanci spotykają się najczęściej w laboratoriach wykonawcy szkoleń. Do dyspozycji mają  specjalistyczny sprzęt, dedykowany danej tematyce kursu. Sprzęt i wyposażenie stanowią jeden z kluczowych elementów tego typu edukacji. Oczekiwaniem uczestników jest możliwość kształcenia się z wykorzystaniem podobnego osprzętu do tego, który stosują w miejscu pracy.

Bardzo ważną kwestią jest również odpowiednie zestawienie narzędzi pracy kursanta. Najczęściej pracownicy uczestniczący w szkoleniach, dany typ wyposażenia technicznego, widzą w zakładzie przemysłowych jako zabudowane linie technologiczne lub działające maszyny. W przypadku awarii podstawą jest szybkość reakcji i minimalizacja pomyłek. Charakterystycznym elementem szkoleń jest przygotowanie sprzętu w laboratoryjnej formie, pozwalającej w dowolny sposób konfigurować ustawienie oraz popełniać dowolną ilość błędów. Firmy szkoleniowe dopuszczają nawet kolizje w programowaniu robotów czy też obrabiarek CNC. Narzędzi i chwytaki przy robotach przemysłowych są przygotowane najczęściej w technologii druku 3D. Uczestnicy szkolenia posiadają ich duży zapas. Dzięki temu w razie kolizji i uszkodzenia samodzielnie zmieniają oni narzędzie lub chwytak i pracują dalej. Podobnie wygląda sytuacja w obrabiarkach sterownych numerycznie. Do szkoleń są stosowane specjalne materiały, nie powodujące uszkodzeń w razie kolizji z wrzecionem. Każda podobna sytuacja kolizyjna w rzeczywistości przemysłowej jest związana najczęściej z dużymi stratami i uszkodzeniem drogich elementów.

Lokalizacja prowadzenia kursów i szkoleń

Lokalizacja prowadzenia kursów to najczęściej siedziba firmy szkoleniowej i jej specjalistyczne laboratoria. Uczestnik ma możliwość przyswajania wiedzy w gronie pracowników (kursantów) z innych firm, wymiany doświadczeń, porównania metod  swojej pracy z innymi. Przebywa on w Centrum Szkoleniowym kilka dni. Oprócz przedmiotowego kursu uczestnik ma możliwość podglądania innych wydarzeń i kursów odbywających się w sąsiednich salach. Wielokrotnie jest on oprowadzany przez pracowników Centrum Szkoleniowego i ma możliwość przetestowania innego sprzętu, znajdującego się w dyspozycji Centrum Szkoleniowego.

Drugą formą i lokalizacją prowadzenia zajęć jest siedziba zamawiającego szkolenia – miejsce pracy kursanta. Jeśli ma on możliwość wykonania szkolenia dla jednej, dużej grupy swoich pracowników (najczęściej maksymalnie 10 osób), to często decyduje się zaprosić wykonawcę szkolenia do swojej siedziby. Najlepszym przykładem są kursu dla operatorów i technologów maszyn CNC. Klient posiada w swoim parku maszynowym kilka obrabiarek z różnym typem sterowania. Jego celem jest przeszkolenie grupy swoich pracowników bezpośrednio na własnych maszynach. Daje bezpośrednie przełożenie kursu na późniejszą pracę szkolonego. W podobnym trybie organizowane są szkolenia z programowania robotów przemysłowych, pracujących  na liniach klienta. Pracodawca, zlecający szkolenie na swoim robocie, zapewnia wyłączenie maszyny z codziennej produkcji i oddelegowanie jej do prowadzenia kursu. Sposób organizacji jest analogiczny do modelu z obrabiarkami CNC.

Popularną dziedziną szkoleniową, prowadzoną w siedzibie klienta, jest również zakres tematów, związanych z napędami hydraulicznymi  i pneumatycznymi. Oprócz niezbędnej części teoretycznej uczestnicy kursów, wraz z instruktorami, dokonują analizy schematów maszyn klienta. Warunkiem jest dostarczenie wykonawcy szkoleń pełnej dokumentacji maszyny kilka tygodni przed szkoleniem. Pozwala to na przygotowanie dedykowanych materiałów szkoleniowych oraz przeanalizowanie problematyki. Wielokrotnie uczestnicy takich kursów wchodzą z wykładowcą na linie technologiczne danego zakładu i omawiają problemy pojawiające się w danym napędzie.

Sytuacja epidemiologiczna, jako główny czynnik transformacji

Sytuacja związana z pandemią i wprowadzonymi ograniczeniami zmusiło ośrodki szkoleniowe do zmiany nawyków i szukania nowych rozwiązań szkoleniowych. Dostosowanie usług do świata on-line stanowiło duże wyzwanie zarówno dla firm, jak i jej dla klientów. Przedsiębiorstwa przeszły prawdziwą rewolucję, która wdrożyła zupełnie nowe metody przekazywania wiedzy oraz łączenia teorii z praktyką.

Cyfryzacja stanowisk szkoleniowych na potrzeby realizacji kursów technicznych z  programowania urządzeń automatyki stało się najważniejszym wyzwaniem. Efekty pracy  pozwalają obecnie realizować wspomniane kursy w formie online, bez najmniejszego spadku jakości świadczonych usług – zarówno pod kątem merytorycznym, jak i sprzętowym.

Jeszcze do niedawna sektor przemysłowy niechętnie podchodził do zjawiska szkoleń zdalnych. Kontakt z rzeczywistą maszyną był kluczowym elementem kursów dla kadry inżynierskiej, a platformy e-learningowe kojarzyły się raczej z formalnym analizowaniem instrukcji, niż z nabywaniem praktycznych umiejętności.

Utworzenie odpowiednika rzeczywistych stanowisk wykonawczych odbywa się za pomocą implementacji „cyfrowego bliźniaka”. Jest to programowa kopia, odwzorowująca zachowania klasycznych układów pneumatycznych, aparatów elektrycznych oraz umożliwia naukę programowania i obsługi sterowników PLC, znajdujących szerokie zastosowanie w aplikacjach przemysłowych. Realizacja odbywa się poprzez przygotowanie programu, który zawiera  w sobie implementacje modeli matematycznych, które w sposób przybliżony odwzorowują charakter zmian rzeczywistych układów, takich jak zmiana temperatury obiektu przemysłowego, czy prędkość obrotowa wentylatora.

Ośrodki szkoleniowe zaadaptowały proces realizacji kursów do nowych warunków i przeniosły swoje najpopularniejsze szkolenia na platformy edukacji zdalnej. W siedzibach firm powstały profesjonalne studia webinarowe, z kamerami transmitującymi obraz pracy maszyn i urządzeń z laboratoriów szkoleniowych. Do zwizualizowania pracy programistycznej są wykorzystywane specjalistyczne aplikacje symulacyjne, tzw. cyfrowe bliźniaki. Uczestnicy mają możliwość dzielenia ekranu, a prowadzący cały czas monitoruje pracę uczestników. Dzięki temu, że szkolenia odbywają się na żywo, kursanci mają stały kontakt z prowadzącymi i w każdym momencie mogą zadać pytanie.

Dla współczesnych automatyków i informatyków, praca zdalna z rzeczywistymi maszynami jest czymś normalnym i stosowanym od wielu lat. W tworzeniu nowej formuły dążono do tego, żeby zachować pełną wartość szkolenia oraz interaktywność. Dzięki nowoczesnym rozwiązaniom efekt szkolenia on-line jest wręcz identyczny z rezultatami kursu stacjonarnego.

Korzyści z realizacji szkoleń online

Zastosowanie cyfrowego bliźniaka, czyli programowego odpowiednika rzeczywistych stanowisk wykonawczych, pozwala organizować szkolenia techniczne zarówno w formie stacjonarnej, jak i online. Co więcej, w trakcie wdrażania nowych rozwiązań został wypracowany nowy model współpracy z klientem, poprzez prowadzenie szkoleń w formie hybrydowej. Oznacza to, że grupa kursantów, uczestnicząca w szkoleniu, składa się z dwóch podgrup – pierwsza z nich to kursanci stacjonarni, przybywający do siedziby firmy szkoleniowej. Druga grupa, to kursanci online, czyli uczestnicy, realizujący ten sam program szkoleniowy bez konieczności opuszczania miejsca zamieszkania. Zastosowanie platform wideokonferencyjnych oraz narzędzi do zdalnego pulpitu pozwalają całej grupie na pełne uczestnictwo w szkoleniu technicznym.

Przezbrojenie zaawansowanych usług szkoleniowych na kursy on-line tak, aby sprostać wyzwaniom przemysłu, nie jest łatwe, ale jak widać - możliwe do zrealizowania. Jest to jednak proces wymagający przede wszystkim elastyczności i dużego doświadczenia. Dla EMT-Systems najważniejsze było zachowanie wysokiej efektywności oraz praktycznego aspektu szkoleń. Osoby, które już miały okazję uczestniczyć w zdalnych szkoleniach firmy, doceniają przede wszystkim możliwość samodzielnych ćwiczeń, dobrą komunikację i wsparcie prowadzącego, a jednocześnie swobodę pracy na własnym sprzęcie. Pojawiają się również inne pozytywne aspekty takiej usługi, jak np. minimalizacja kosztów związanych z podróżami i hotelem czy po prostu oszczędność czasu. Z pewnością dość szybko pojawi się akceptacja innowacyjny charakter przekazywania wiedzy; pytanie, czy będzie to zmiana trwała, czy po unormowaniu sytuacji nastąpi powrót do dawnego trybu funkcjonowania. Transformacja trwa.